ΗΓΕΤΕΣ ΦΥΣΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑ ΦΥΣΙΝ > κείμενο του Βασίλη Ραφαηλίδη

ΗΓΕΤΕΣ ΦΥΣΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑ ΦΥΣΙΝ

Υπάρχουν ηγέτες πολιτικοί, κομματικοί, θρησκευτικοί, στρατιωτικοί, πνευματικοί. Υπάρχουν ηγέτες μικροί και με­γάλοι, άξιοι και ανάξιοι, αρσενικοί και θηλυκοί, διορισμένοι και αδιόριστοι, “χαρισματικοί” και δημαγωγούντες. Υπάρχουν τόσοι πολλοί ηγέτες κάθε είδους σ’ αυτόν τον κόσμο (και στον “άλλο”) που αναρωτιέται κανείς πόθεν ξεφύτρωσαν όλοι αυτοί και τι ρόλο παίζουν, μέσα σ’ έναν κόσμο ίσως ανίκανο να υπάρξει χωρίς παντοειδείς ηγέτες. Φαίνεται, τελικά, πως ο ηγέτης στην ανθρώπινη κοινωνία είναι τόσο αναγκαίος, όσο και το κριάρι στην “κοινωνία” των προβάτων.

Αν κρεμούσαν στους ηγέτες κουδούνια, όπως στα κριάρια, είναι βέβαιο πως οι πάντες, ή σχεδόν οι πάντες, θα έσπευδαν να προμηθευτούν αυτό το ηχητικό σήμα του ηγέτη. Υπάρχει τέτοια μανία με το αρχηγιλίκι που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς μια ατέλειωτη αλυσίδα ανθρώπων, όπου ο μπροστινός είναι ηγέτης για τον πισινό του κι όπου ο μόνος που δεν ηγεί­ται είναι ο περίλυπος έσχατος της αλυσίδας, η “ουρά” σε μια απέραντη ιεραρχική ηγετική κλίμακα. Γιατί, έτσι και εμφανι­στεί ένας ηγέτης, δημιουργείται αυτόματα γύρω του μια “ηγετική ομάδα”. Και έτσι και εμφανιστεί “ηγετική ομάδα” εμφανίζεται αυτόματα πίσω της και η ιεραρχία. Μ’ άλλα λόγια, η ιεραρχία είναι η αναγκαία συνέπεια της εμφάνισης του ηγέτη, χωρίς αυτό να σημαίνει πως ένα πλήθος ανθρώ­πων δεν μένει τελικά εκτός της ιεραρχικής κλίμακας: Αν όλοι έμπαιναν στην “ηγετική ομάδα”, αυτή η ομάδα δεν θάχε πια τίνος να ηγηθεί, κι έτσι η ιεραρχία θα κατέπιπτε αυτομά­τως, συμπαρασύροντας στην πτώση της και τον ηγέτη.

Μ’ άλλα λόγια ο ηγέτης, που στα μοναστήρια τον λεν ηγούμενο και στα μεσαιωνικής χροιάς αυταρχικά καθεστώτα ηγεμόνα, δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν προϋπάρξουν άνθρωποι πρόθυμοι να παίξουν το ρόλο των προβάτων. Και στις περισ­σότερες περιπτώσεις είναι ασφαλέστερο νάσαι πρόβατο παρά κριάρι. Κινδυνεύεις λιγότερο όταν είσαι στην ουρά, γιατί ο “άγνωστος τόπος” δεν βρίσκεται πίσω αλλά μπροστά. (0 δρό­μος που ήδη διανύθηκε λέγεται “πεπατημένη”, κι εκτός απ’ τον ηγέτη όλοι οι άλλοι βαδίζουν στην πεπατημένη. Κι ό­σο πιο πίσω στην ουρά βρίσκεται κανείς τόσο πατημένος είναι ο δρόμος που βαδίζει και συνεπώς τόσο πιο ομαλός).

Ηγέτης στην κυριολεξία σημαίνει οδηγός, όχι αρχηγός. Αρ­χηγός σημαίνει άλλο πράγμα: Είναι αυτός που “έχει την αρχή” (την εξουσία). Βέβαια, ο αρχηγός είναι και ηγέτης (οδηγός, μπροστάρης). Με μια ουσιαστική, ωστόσο, διαφορά: Μπαίνει επικεφαλής όχι γιατί τον έφερε εκεί η αξία του αλλά διότι τον διόρισαν ή διότι είχε σειρά στην επετηρίδα, προκειμένου για ιεραρχικά συστήματα όπου ο ένας σπρώχνει τον άλλο με κάθε τρόπο, νόμιμο, μισονόμιμο και παράνομο προκει­μένου να τεθεί επικεφαλής και ν’ αυξήσει έτσι το γόητρό του, αλλά και τον μισθό του — κυρίως αυτόν. Και να πάει παρεμπιπτόντως και την καημένη τη σύζυγό του σε καμιά δεξίωση “παρά τω Πρωθυπουργό»” κι ακόμα καλύτερα “παρά τω Προέδρω”. Εμείς εδώ σήμερα δε θα μιλήσουμε για τους αρ­χηγούς. Αυτούς τους έχουμε γραμμένους …στο λευκό περι­θώριο τούτης της σελίδας. (Πρέπει να είμαστε και ευγενείς!).

Θα μιλήσουμε για τους ηγέτες, που είναι άνθρωποι και χρή­σιμοι και κοινωνικά αναγκαίοι και εξ ορισμού ικανοί.
Βέβαια, στην πορεία της εξέλιξής του, ένας ηγέτης μπορεί να εκπέσει σε αρχηγό, κι αυτό γίνεται πάρα πολύ συχνά. Ωστόσο ο ηγέτης στην “καθαρή του μορφή” δεν ασκεί εξου­σία με την τρέχουσα καταναγκαστική έννοια. Απλώς μπαίνει μπροστά και οι άλλοι τον ακολουθούν με τη θέλησή τους. Κι όταν δεν αποδειχτεί καλός μπροστάρης καθαιρείται αυτο­μάτως απ’ την κοινωνική ομάδα, κι ένας άλλος ξεκούραστος ή ικανότερος παίρνει τη θέση του.
Αυτή η ειδυλλιακή κατάσταση επικρατεί κυρίως στις πρωτό­γονες κοινωνικές ομάδες, εκεί που δεν υπάρχουν διορισμοί, κουμπάροι, γαλόνια και “απονεμημένες διακρίσεις” και όπου ο ηγέτης παίρνει κάτι παραπάνω απ’ τα λάφυρα με το δίκιο του, γιατί κινδύνεψε παραπάνω και δούλεψε περισσότερο.

Ένας τέτοιος ηγέτης λέγεται “φυσικός”. Τον λέμε φυσι­κό προφανώς για να τον ξεχωρίσουμε απ’ το “παρά φύσιν” του αρχηγού με την τρέχουσα έννοια. Και τούτο το “παρά φ ύ ­σιν” του αρχηγού με την τρέχουσα έννοια πρέπει να νοεί­ται περίπου όπως και η …”παρά φύσιν έδρα”: Σα μια χειρουρ­γική επέμβαση που κάνει η κοινωνία για να δημιουργήσει τεχνητά ηγέτες, όταν ατόνησαν τα πανάρχαια συστήματα αυτόματης επιλογής φυσικών ηγετών. Για να το πούμε αλ­λιώς, ο αρχηγός είναι ένας ηγέτης ερζάτς λίγο ως πολύ, χω­ρίς ωστόσο ν’ αποκλείεται να αναδειχτεί σ’ έναν πραγματικό ηγέτη, όχι πάντως με τρόπο άμεσο, όπως τον καιρό των ηρώων της Ιλιάδας, ας πούμε.

Πώς δημιουργείται στην κοινωνία η ανάγκη για την ύπαρξη ηγετών; Αν απαντήσουμε στο “πώς” μπορούμε στη συνέχεια ν’ απαντήσουμε και στο δυσκολότερο συναφές ερώτημα. Είναι αναγκαία η ύπαρξη ηγετών;
Για να υπάρξει ηγεσία πρέπει η κοινωνική ομάδα να έχει επιλέξει κάποιους στόχους προς πραγμάτωσιν. Αν ο προς πραγμάτωσιν στόχος είναι π.χ. η εκστρατεία των πεινασμένων Μογγόλων στις εύφορες πεδιάδες της Ευρώπης, τότε θα ξεπεταχτεί μέσα απ’ την κοινωνική ομάδα ένας Αττίλας ή ένας Τζένκινς Χαν για να οδηγήσει τους λιμασμένους στη γη της επαγγελίας. (Σε κάθε εκστρατεία υπάρχει πάντα μια “γη της επαγγελίας”: Είναι η γη όπου το όνειρο μέλλεται να γί­νει πραγματικότητα. Και δεδομένου ότι οι νηστικοί καρβέ­λια ονειρεύονται, είναι η γη που παράγει εδώδιμα και δημη­τριακά, που όταν άλλοι τα παρήγαγαν ήδη και τα εναποθή­κευσαν τόσο το καλύτερο για τον άρπαγα που, άλλωστε, δε γνωρίζει ακόμα την τέχνη της γεωργίας.)
Αφού επιλεγεί ο στόχος απ’ την κοινωνική ομάδα πρέπει να βρεθεί ένας καλός ανιχνευτής για να τον επισημάνει με ακ­ρίβεια και ένας καλός σκοπευτής για να τον χτυπήσει με σβελ­τάδα. Η Ομάδα θα αναθέσει αυτό το έργο σε κάποιον προικι­σμένο απ’ τη φύση με τα ειδικά προς τούτο προσόντα. Καμιά φορά αυτός ο προικισμένος άνθρωπος θα αναλάβει μόνος του την πρωτοβουλία και οι άλλοι θα τον ακολουθήσουν πρό­θυμα και χωρίς καταναγκασμό. Και ακριβώς η έλλειψη κατα­ναγκασμού και η προθυμία για συμμετοχή των οπαδών του είναι τα ειδικά χαρακτηριστικά που ξεχωρίζουν τον ηγέτη απ’ τον αρχηγό. Τον ηγέτη τον ακολουθούν οικειοθελώς. Τον αρχηγό εξαναγκάζονται να τον ακολουθήσουν, είτε με την α­πειλή της τιμωρίας είτε με την απροκάλυπτη βία.

Είναι φανερό πως άλλο πράγμα είναι να σε επιστρατεύουν κι άλλο να πας στη μάχη εθελοντής. Σ’ αυτή τη δεύτερη περίπτωση δεν έχεις κανένα λόγο να πολεμήσεις αν δεν πιστεύεις πως οι ηγέτες είναι άξιοι να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους, κι αυτό παρά το γεγονός πως μπορεί τελικά να μην τη φέρουν. Πά­ντως, κατ’ αρχήν πίστεψες στους ηγέτες και το προτεινόμενο απ’ αυτούς σχέδιο δράσης.
Βασικό καθήκον του φυσικού ηγέτη είναι να κάνει να συμ­πέσουν οι ανθρώπινες ενέργειες και δραστηριότητες με τους αναγκαίους για την επίτευξη του στόχου τρόπους δράσης.
Για να το πετύχει αυτό πρέπει να ελέγχει, να ρυθμίζει και να διορθώνει συνεχώς την πορεία προς το στόχο, παίρνοντας υπ’ όψιν του κάθε φορά και το τυχαίο ή το απροσδόκητο.
Δηλαδή πρέπει να ξέρει να εφαρμόζει μια “τακτική”, όπως λέμε την επιλογή των μέσων και των τρόπων που οδηγούν στον τελικό σκοπό, ο οποίος συνιστά τη “στρατηγική”. Η στρατηγική σε πάρα πολλές περιπτώσεις ορίζεται απ’ την κοι­νωνική ομάδα, αλλά η ταχτική ορίζεται κυρίως από ικανούς ηγέτες που θα φέρουν σε πέρας το επιλεγόμενο στρατηγικό σχέδιο.

Σύμφωνα με τα παραπάνω εύκολα συνάγεται ένας απλός ορισμός της έννοιας της ηγεσίας: Είναι η σχέση που δημιουργείται ανάμεσα σ’ ένα άτομο (τον ηγέτη) και μια κοινωνική ομάδα γύρω από ορισμένα κοινά συμφέροντα, σχέση που επι­βάλει μια πειθαρχημένη συμπεριφορά προς τον ηγέτη. Για να παραμείνει αυτή η σχέση ηγετική και όχι αρχηγική πρέ­πει η ομάδα να ακολουθεί τον ηγέτη οπωσδήποτε οικειοθελώς.
*
Δεν μπορεί να είναι κανείς φυσικός ηγέτης αν δεν διαθέ­τει κάποιες φυσικές ικανότητες, οι σπουδαιότερες απ’ τις ο­ποίες είναι η ζωτικότητα, η πειστική ικανότητα και κυρίως η διορατικότητα. Ένας ασθενικός και ετοιμόρροπος άνθρωπος είναι ακατάλληλος για ηγέτης, και γιαυτό ακριβώς κρύβουν επιμελώς τις αρρώστιες των ηγετών, αλλά και των αρχηγών.
Θα παραγκωνιστεί ομοίως ο πάσχων από δυσλεξία και ο βραδύνους. Γιατί ο φυσικός ηγέτης δεν είναι μόνο παλικάρι, αλλά και έξυπνος άνθρωπος και καλός ρήτορας. Η διορα­τικότητα, πάλι, του είναι αναγκαία για να αποφεύγει τις λαν­θασμένες ενέργειες. Γιατί κάθε “λάθος κίνηση” γράφεται στο παθητικό του. {Ό λ ο ι οι ηγέτες ξέρουν πως το “πόιντ σύστεμ” αφορά κυρίως αυτούς).

Ύστερα από μια συσσώρευση λαθών η ηγεσία καθαιρείται, για νάρθει μια άλλη στη θέση της που θα συσσωρεύσει κι αυτή τα αναγκαία λάθη της και πάει λέγοντας μέχρι τη νίκη ή την ήττα. Σ ’ αυτή την τελευταία περίπτωση η ηγεσία θ’ αλλάξει οπωσδήποτε, γιατί τους ηγέ­τες δεν τους έχουμε για να μας οδηγούν σε ήττες αλλά σε νί­κες. Ειδικότερα στην πολιτική και την κομματική ηγεσία η διορατικότητα είναι πολύ πιο χρήσιμη απ’ την ζωτικότητα και την πειστική ικανότητα. Αυτές οι τελευταίες ιδιότητες αφορούν κυρίως στρατιωτικούς ηγέτες.

Υπάρχουν δύο γενικά είδη ηγεσίας: Η αντιπροσωπευτική και η δημιουργική. Αντιπροσωπευτική δεν είναι η εκλεγμένη ηγεσία αλλά αυτή που είτε εκλέχτηκε είτε ανέλαβε την ηγεσία μ’ άλλον τρόπο, καταφέρνει τελικά ν’ ανταποκριθεί στις προ­καθορισμένες προσδοκίες της κοινωνικής ομάδας που αντι­προσωπεύει. Αντίθετα η δημιουργική ηγεσία δεν δουλεύει υπέρ των κεκτημένων συμφερόντων αλλά ανοίγει δρόμους σε καινούρια και απερπάτητα μονοπάτια, κάνοντας καινοτομίες για λογαριασμό της κοινωνικής ομάδας που εκπροσω­πεί. Η αντιπροσωπευτική ηγεσία είναι συντηρητική, η δημιουρ­γική προοδευτική. Εξυπακούεται πως είναι πολύ πιο δύσκο­λο να είσαι Λένιν {δημιουργική ηγεσία) παρά Τσάρος (αντι­προσωπευτική ηγεσία). Γιατί ο Λένιν ούτε την πεπατημένη βάδισε ούτε κεκτημένα συμφέροντα υπερασπίστηκε. Βάδισε σ’ έναν άγνωστο μέχρι τότε δρόμο και υπερασπίστηκε τα συμ­φέροντα των πληβείων που δεν αποτελούσαν εξουσία. Δίκαια, λοιπόν, ο Λένιν θεωρείται η μεγαλύτερη ηγετική φυσιογνω­μία που εμφανίστηκε ποτέ στην ανθρώπινη Ιστορία.

Ο Χιουμ παρατηρεί πως δεν υπήρξε ποτέ ηγέτης που τον ακολούθησε ολόκληρος α λαός απ’ την αρχή. Αντιφρονούντες θα υπάρχουν πάντα και σ’ όλες τις περιπτώσεις. Η Ι­στορία παλιότερα απένειμε τον τίτλο του Μεγάλου στους ηγέ­τες που έτυχαν να τους ακολουθήσουν πολύ πλατειές μά­ζες. Όμως, ούτε ο Μέγας Αλέξανδρος ούτε ο Μέγας Ναπολέων κατάφεραν να αποφύγουν τους αντιφρονούντες.

Είτε αντιπροσωπευτικός είτε δημιουργικός είναι ο ηγέ­της μπαίνει ένα δύσκολο πρόβλημα ερμηνείας του φαινομέ­νου της ηγεσίας; Η ηγεσία εξηγείται απ’ την τυχαία ύπαρξη μιας ισχυρής προσωπικότητας, αυτής του ηγέτη, ή απ’ την ιστορική συγκυρία; Πιο απλά: Προηγείται η ηγετική φυσιο­γνωμία, ή ο κοινωνικοπολιτικός περίγυρος που αναζητεί μια ηγετική φυσιογνωμία σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή;
Οι ερμηνείες εδώ διαφέρουν ανάλογα με τη “θέση” στην ο­ποία τοποθετείται ο ερμηνευτής. Σε μια ιδεαλιστική αντίληψη της Ιστορίας ο ηγέτης είναι αυτός που δημιουργεί Ιστορία.
Σε μια διαλεκτική αντίληψη της Ιστορίας ανάμεσα στον ηγέ­τη και την ιστορική συγκυρία υπάρχει μια άρρηκτη σχέση:
Μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδος έχει ανάγκη από έναν προσαρμοσμένο και προσαρμόσιμο σ’ αυτήν ηγέτη, και ένας ηγέτης, όσο ικανός κι αν είναι, δεν είναι δυνατό να κάνει τί­ποτα αν η ιστορική συγκυρία δεν τον βοηθάει να δείξει τις ηγετικές του ικανότητες. Ο ηγέτης και η αρμόζουσα σ’ αυτόν ιστορική συγκυρία πρέπει να συμπέσουν χρονικά για να μπορέσει να παίξει τον ιστορικό της ρόλο η προσω­πικότητα, που αλλιώς θα εξαφανιστεί.

Παραμένει ένα ακόμα δύσκολο ερώτημα, βαλμένο κυρίως απ’ τους αναρχικούς αλλά και από τους Γερμανούς Σοσιαλ­δημοκράτες της εποχής του Λένιν: Αν πρέπει ή δεν πρέπει να υπάρχει μια αριστερή ηγεσία, κι αν η ηγεσία δεν οδηγεί αναγκαστικά σε μια αυταρχική ιεραρχία και δεν καταλήγει σε μια γραφειοκρατία σε περίοδο ειρήνης. Ο Λένιν επιτέθηκε δριμύτατα στους αντιηγετικούς Γερμανούς Σοσιαλδημοκρά­τες (ανάμεσά τους και η Ρόζα Λούξεμπουργκ) λέγοντας πως ο χωρίς ηγέτες επαναστατικός αυθορμητισμός δεν καταλή­γει παρά στην ήττα.

Ωστόσο είναι γεγονός πως τα ιεραρχικά ηγετικά-διοικητικά συστήματα δημιουργούν τον υπαρκτό κίν­δυνο της αυταρχικότητας. Αλλά ο άλλος κίνδυνος, της σίγου­ρης ήττας μέσα απ’ την αυθόρμητη και απρογραμμάτιστη δράση των μαζών είναι πολύ πιο μεγάλος. Ο Ντουρούτι, ο μυ­θικός ηγέτης των Ισπανών αναρχικών κατά τον εμφύλιο πόλε­μο αντιλήφθηκε το λάθος της αναρχικής απειθαρχίας και α­νοργανωσιάς και γι αυτό προς το τέλος της καριέρας του άλλα­ξε ταχτική. Ο Μπουνιουέλ στο βιβλίο του “Η τελευταία πνοή” λέει πως μάλλον τον σκότωσαν οι ίδιοι οι αναρχικοί γι αυτή την παρασπονδία του, που δεν ήταν παρά μια ανάγκη.

Η η­γεσία, προσωπική ή συλλογική κατά προτίμησιν θα παραμείνει αναγκαία, όπως φαίνεται για πολλούς αιώνες ακόμα. Το πρόβλημα μέχρι την ολική κατάργησή της είναι να λειτουργήσει σωστά ο παλιός θεσμός της φυσικής ηγεσίας.
3 Μαρτίου 1985

………………………………………………………………………………………………………….